Zaćmienie chwilę po kolacji, czyli niebo we wrześniu 2025 r.

[zapraszam do lektury 1000-go wpisu na Morskości!! - ws]

Największą astronomiczną atrakcją nadchodzącego miesiąca będzie całkowite zaćmienie Księżyca. Zjawisko zobaczymy w pierwszy niedzielny wieczór. Przyjrzyjmy się jednak niebu w przyszłym miesiącu bardziej szczegółowo. Oprócz obserwacji cienia Ziemi warto zwrócić uwagę na ciekawe złączenia i zakrycia.

Wrzesień to koniec astronomicznego lata. W tym roku jesień rozpocznie się 22 września o godzinie 20:19. Słońce wejdzie wtedy w zodiakalny znak Wagi. Na skutek zjawiska precesji (zmiany orientacji) osi obrotu naszej planety znaki zodiaku nie pokrywają się z gwiazdozbiorami o tych samych nazwach, dlatego we wrześniu Słońce przemierza konstelacje Lwa i Panny.

Nadejście jesieni to czas, gdy noce stają się dłuższe od dni. Niektórych z nas to smuci, innych może cieszyć (dłuższa noc to więcej czasu na astronomię po ciemku). 1 września Słońce wschodzi o 5:54, a zachodzi o 19:28. Ostatniego dnia miesiąca bawi nad horyzontem od 6:41 do 18:21. Łatwo można obliczyć, że dzień skraca się o 114 minut (godziny wschodów i zachodów podano dla Łodzi, w innych częściach Polski różnią się o kilka lub kilkanaście minut).

Zapoznajmy się teraz z wyglądem nocnego nieba w połowie miesiąca dwie godziny po zachodzie Słońca i dwie godziny przed jego wschodem.

O 21:00 na północnym wschodzie ukazują się gwiazdozbiory nieba jesiennego (co we wrześniu jest zrozumiałe): Woźnica (z Kapellą, jedną z najjaśniejszych gwiazd na niebie), Perseusz i Kasjopeja (czyli charakterystyczny układ 5 gwiazd w kształcie dużej litery W). Na wschodzie świecą gwiazdy Andromedy i Pegaza. Na południowym wschodzie odnajdziemy zodiakalne konstelacje Koziorożca i Wodnika. Stając twarzą na południe, ujrzymy Strzelca (nisko nad horyzontem) oraz Trójkąt Letni utworzony z Orła, Lutni i sięgającego do zenitu Łabędzia (trzy najjaśniejsze gwiazdy tej części nieba to Altair, Wega i Deneb). Na południowym zachodzie znajdzie się rozległy Wężownik, a na zachodzie - wspomnienie wiosny, czyli Wolarz, Herkules i Korona Północna. Wielki Wóz zawiśnie na północnym zachodzie i zwróci dyszel na zachód. Nad nim znajdzie się Mały Wóz, charakterystyczny układ gwiazd w Małej Niedźwiedzicy.

O godzinie 4:20 zerknijmy najpierw na zenit. Zobaczymy tam łuk gwiazd będący częścią Perseusza. Opuszczając głowę na północ, natrafimy na Mały Wóz, który zdaje się "wisieć" na Gwieździe Polarnej. W ciągu mijających nocnych godzin niebo obróciło się na tyle, że Wielka Niedźwiedzica i Wielki Wóz znalazły się na północy i północnym wschodzie. Im później w jesienną noc, tym więcej na niebie można dostrzec konstelacji kojarzących się z zimą. Na wschodzie i południowym wschodzie znajdują się Woźnica, Bliźnięta, Mały Pies, Wielki Pies, Orion i Byk. Nad południowym widnokręgiem ujrzymy zodiakalnego Barana, a na południowym zachodzie - Ryby i Wieloryba. Nad widnokrąg widoczny w kierunku zachodnim odpływają Kasjopeja, Andromeda i Pegaz, na zachodzie i północnym  zachodzie za linią horyzontu chowa się Trójkąt Letni.

Fazy Księżyca w nadchodzącym miesiącu: pełnia 7 września o 20:09, ostatnia kwadra 14 września o 12:33, nów 21 września o 21:54 i pierwsza kwadra 30 września o 1:54. W czasie nowiu będzie miało miejsce częściowe zaćmienie Słońca widoczne w Nowej Zelandii, na Antarktydzie i na południowym Pacyfiku. Maksymalna faza zaćmienia wyniesie 0,855. Informacje o nadchodzącym zaćmieniu Księżyca znalazły się w dalszej części tego tekstu.

Zajmijmy się najpierw planetami.

Merkury świeci w Lwie i Pannie, 13 września osiągając złączenie górne ze Słońcem. Przez cały miesiąc pozostaje niewidoczny.

Wenus, bawiąca w Raku i Lwie, jest widoczna nad ranem, ale warunki do obserwacji pogarszają się. Poszukajmy jej około 1,5 godziny przez wschodem Słońca. 1 września o 4:30 planeta świeci 13 stopni nad wschodnim horyzontem, a 30 września o 5:10 - na wysokości 7 stopni w podobnym kierunku. Blask planety przez cały miesiąc to -3,9 magnitudo, co bardzo ułatwia jej poszukiwania.

Do interesującego (choć trudnego do obserwacji) zjawiska dojdzie 19 września. O 14:12 planetę swoim jasnym brzegiem zakryje Księżyc w fazie około 5%. Wenus wynurzy się zza ciemnego brzegu o 15:21. Obliczenia wykonano dla Łodzi, dla innych miejsc w Polsce czasy zakrycia różnią się o kilka lub kilkanaście minut. Zakrycie zachodzące w ciągu dnia, w niewielkiej odległości od traczy Słońca i przy bardzo cienkim "rogalu" Księżyca to zjawisko nie tylko bardzo trudne do obserwacji, ale i niebezpieczne. Ostrzegamy, że poszukując Księżyca na bardzo jasnym tle nieba, należy uważać, żeby przez nieuwagę nie spojrzeć przez lornetkę lub teleskop na Słońce. Grozi to bardzo poważnym uszkodzeniem wzroku lub nawet jego utratą!

Mars przebywa w Pannie i pozostaje niewidoczny.

Jowisz, największa z planet, znajduje się w Bliźniętach i jest coraz lepiej widoczna w drugiej połowie nocy. 1 września wschodzi ok. 1:00. Żeby ją zobaczyć trzy godziny później, wzrok należy zwrócić 24 stopnie nad wschodni horyzont. W ostatnią noc września planeta ukazuje się już przed północą, a o 5:00 można ją dojrzeć błyszczącą 47 stopni nad południowo-wschodnim widnokręgiem. Blask Jowisza wynosi ok. -2,0 magnitudo i powoli rośnie. 16 września około 4:30 Jowisz, Księżyc i dwie najjaśniejsze gwiazdy Bliźniąt (Kastor i Polluks) utworzą ładny równoległobok świecący 35-40 stopni nad wschodnim horyzontem. Poniższy rysunek (wykonany, podobnie jak pozostałe ilustracje, programem Stellarium) przedstawia ten układ ciał niebieskich.

Warunki do obserwacji Saturna będą we wrześniu równie dobre jak w sierpniu. Może nawet lepsze, bo noce wrześniowe są dłuższe. Planeta świeci na tle konstelacji Ryb (a pod koniec miesiąca - Wodnika) z jasnością +0,7 wielkości gwiazdowej, 21 września osiągając opozycję. 1 września przecina lokalny południk około godziny 2:00 na wysokości 36 stopni, a 30 września czyni to już o północy w podobnej odległości od horyzontu. 8 września wieczorem, patrząc na południowy wschód, zobaczymy złączenie Saturna z Księżycem. Minimalny kąt między ciałami niebieskimi wyniesie 3 stopni. Aby przyjrzeć się pierścieniom Saturna, niezbędny jest teleskop.

Druga połowa nocy to dobry czas do obserwacji Urana. Planeta przebywa w konstelacji Byka, pomiędzy Hiadami i Plejadami, dwoma widocznymi gołym okiem gromadami otwartymi. Do dostrzeżenia Urana niezbędna jest jednak lornetka, gdyż jego blask to zaledwie +5,7 magnitudo. W odnalezieniu planety na nocnym niebie pomoże załączona mapa. 1 września o 4:00 Urana szukać należy 51 stopni nad południowo-wschodnim widnokręgiem, a w ostatnią wrześniową noc o tej samej porze - na wysokości 58 stopni w kierunku południowym.

Neptun świeci w Rybach, w odległości ok. 2,5 stopnia od Saturna, 23 września osiągając opozycję. 1 września o 2:00 odnajdziemy go 38 stopni nad południowym horyzontem. Podobne położenie w ostatnią wrześniową noc ostatnia planeta Układu Słonecznego zajmie już o północy. Odnalezienie Neptuna nie będzie łatwe, gdyż jego blask to +7,7 wielkości gwiazdowej (niezbędna jest dobra lornetka lub niewielki teleskop oraz dobra znajomość nieba). Załączamy mapę ułatwiającą poszukiwania.

W nocy z 12 na 13 września warto obserwować Księżyc zbliżający się do ostatniej kwadry. Srebrny Glob zakryje gwiazdy Plejad, gromady otwartej w Byku. Zjawisko zajdzie pomiędzy godziną 22:00 i 0:30.

Czas wreszcie opowiedzieć o nadchodzącym zaćmieniu Księżyca. Będzie ono widoczne 7 września wieczorem, niezbyt wysoko nad południowo-wschodnim widnokręgiem. Zjawisko częściowe potrwa od godziny 18:27 do 21:56, a całkowite - od 19:31 do 20:53. Maksymalna faza (równa 1,36) wypadnie o godzinie 20:12. Niestety, zaćmienie nie będzie w Polsce widoczne w całości. Księżyc wzejdzie dopiero ok. 19:15 (będzie jeszcze dość widno), będąc zaćmionym w 76%. Z biegiem czasu wieczór stanie się coraz ciemniejszy, a zjawisko – widoczne coraz wyżej i coraz lepiej. W czasie maksymalnej fazy Srebrny Glob odnajdziemy 8 stopni nad horyzontem.

Zachęcamy do obserwacji astronomicznych, conocnego zachwycania się nieboskłonem i wędrującymi po nim obiektami.

Michał Matraszek